فردوسی شاعر حماسه‌سرای ایرانی و سرایندهٔ شاهنامه، حماسهٔ ملی ایران است که برخی فردوسی را بزرگ‌ترین سرایندهٔ پارسی‌گو دانسته‌اند که از شهرت جهانی برخوردار است. به مناسبت تولد این شاعر بزرگ خلاصه ای از زندگینامه ایشان را مرور می کنیم.

تولد

مرحوم علیرضا شاپور شهبازی (شیراز ۱۳۲۱ ـ آمریکا ۱۳۸۵) دارای دکترای باستان‌شناسی‌ از دانشگاه لندن و فوق دکترای تاریخ‌نگاری ایران از دانشگاه گوتینگن آلمان با اشاره به ابیات:

چو آدینه هرمزد بهمن بود / بر این کار فرّخ نشیمن بود‌

می لعل پیش آور‌ ای هاشمی / ز خمّی که هرگز نگیرد کمی

چو شصت و سه شد سال شد گوش کر / ز بیشی چرا جویم آیین و فر

و بیت «شب اورمزد آمد از ماه دی / ز گفتن بیاسای و بردار می» که حدود ۸۰۰ بیت پیش از آن‌ها در شاهنامه‌ آمده است، طی محاسباتی به این نتیجه رسیده که فردوسی در سوم دی ماه سال ۳۰۸ یزدگردی برابر با اول بهمن زاده شده است.

بر پایهٔ دیدگاه بیشتر پژوهشگران امروزی، فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری برابر با ۳۱۹ خورشیدی (۹۴۰ میلادی) در روستای پاژ در شهرستان توس در خراسان دیده به جهان گشود. نام او همه جا ابوالقاسم فردوسی شناخته شده‌است. نام کوچک او را در بن‌مایه‌های کهن‌تر «حسن» نیز نوشته‌اند. پدرش از دهقانان طوس بود ( “دهقانان” یک طبقه از مالکان بودند که در دوره ی ساسانیان (و چهار پنج قرن اول از عهد اسلامی) در ایران زندگی می کردند و یکی از طبقات اجتماعی فاصل میان طبقه کشاورزان و اشراف درجه اول را تشکیل می دادند و صاحب نوعی “اشرافیت ارضی” بودند. ) که ثروت و موقعیت قابل توجهی داشت. وی از همان زمان که به کسب علم و دانش می پرداخت، به خواندن داستان هم علاقه مند شد .

کودکی و جوانی فردوسی

کودکی و جوانی فردوسی در زمان سامانیان سپری شد. شاهان سامانی از دوستداران ادب فارسی بودند. آغاز سرودن شاهنامه را بر پایهٔ شاهنامه ابومنصوری از زمان سی سالگی فردوسی می‌دانند اما با مطالعه زندگی نامه فردوسی می‌توان چنین برداشت کرد که وی در جوانی نیز به سرایندگی می‌پرداخته‌ است و چه بسا سرودن داستان های شاهنامه را در همان زمان و بر پایهٔ داستان‌های کهنی که در داستان‌های گفتاری مردم جای داشته‌اند، آغاز کرده‌است. از میان داستان های شاهنامه که گمان می‌رود در زمان جوانی وی گفته شده باشد می‌توان داستانهای بیژن و منیژه، رستم و اسفندیار، رستم و سهراب، داستان اکوان دیو و داستان سیاوش را نام برد.

خانواده فردوسی

از زندگانی فردوسی تا پیش از سرایش شاهنامه آگاهی چندانی در دست نیست. تنها این‌که پسر او در سال ۳۵۹ ه‍.ق زاده شده، پس فردوسی باید پیش از ۳۵۸ ه‍.ق ازدواج کرده‌باشد. از همسر فردوسی چیزی دانسته نیست. پژوهشگرانی چون حبیب یغمایی، محمدتقی بهار و ذبیح‌الله صفا، زنی را که در آغاز داستان «بیژن و منیژه» نام برده شده، همسر فردوسی دانسته‌اند.

اگر این گمان درست باشد، احتمالاً او زنی فرهیخته بوده، که توانایی چنگ‌نوازی داشته‌است و مانند خود فردوسی از خانواده‌ای دهقان‌نژاد بوده و از آنچه که در این خانواده‌ها به دختران آموزش داده می‌شده، بهره داشته‌است. پسر فردوسی در سال ۳۹۶ ه‍.ق در ۳۷ سالگی و زمانی که فردوسی ۶۷ ساله بوده، درگذشت. فردوسی از پیشی‌گرفتن پسر بر پدر گله کرده و از خداوند خواستار آمرزش فرزندش می‌شود.

نگارش شاهنامه

در سال ۳۷۰ هجری قمری زمانی که فردوسی ۴۰ ساله بود نگارش شاهنامه رو آغاز کرد. در سال های ابتدایی سرایش شاهنامه فردوسی که فردی ثروتمند و زمین دار بود، از نظر امرار معاش مشکلی نداشت، از طرفی علاوه بر ثروت خودش، بعضی از بزرگان شیعی مثل حسین قتیبه و علی دیلمی که به فرهنگ و ادبیات علاقه زیادی داشتند این شاعر بزرگ رو از نظر رزق و روزی و کسب معاش یاری می کردند ولی با گذشت سالها، درست زمانی که تمام ثروت فردوسی ذره ذره خرج شد و ملک و املاکش از دست رفت، دیگر کسی نبود که این حکیم خردمند رو یاری کنه و سال های پایانی عمر فردوسی در فقر و تنگدستی سپری شد.
فردوسی در سال ۳۸۴ هجری قمری یعنی ۳ سال قبل از بر تخت نشستن سلطان محمود غزنوی اولین ویرایش شاهنامه رو به پایان برد، ولی از اونجایی که می خواست اثری جاودانه از خودش به یادگار بذاره به این نسخه بسنده نکرد و اینجا بود که برای پرمایه تر شدن اشعار شاهنامه ویرایش دیگری رو آغاز کرد که بیش از ۱۶ سال دیگه زمان برد.
فردوسی در سال ۳۹۴ هجری قمری و در سن ۶۵ سالگی تصمیم گرفت شاهنامه رو به سلطان محمود غزنوی تقدیم کنه، به همین خاطر در نسخه ویرایش شده شاهنامه به مدح و ثنای سلطان محمود پرداخت. در نهایت در سن ۷۱ سالگی و در سال ۴۰۰ هجری قمری فردوسی ویرایش شاهنامه رو به پایان برد.

تقدیم شاهنامه به سلطان محمود غزنوی

از ااونجایی که فردوسی در سال های پایانی عمرش به سختی زندگی می کرد، تصمیم گرفت با پیشکش کردن شاهنامه به سلطان محمود و گرفتن پاداش هم آتیه دخترش رو تامین کنه و هم این چند صباح باقیمانده رو در آسایش زندگی کنه، به همین خاطر شاهنامه رو در ۷ دفتر نوشت و اون رو به پایتخت غزنویان در غزنی یا غزنین و نزد سلطان محمود برد. قرار بر این بود که سلطان محمود ۶۰٫۰۰۰ دینار به فردوسی پاداش بده، ولی بخاطر بدگویی حسودان و اطرافیان پادشاه این رقم به ۵۰٫۰۰۰ درهم کاهش پیدا کرد و در نهایت ۲۰٫۰۰۰ درهم به فردوسی پرداخت شد.

زندگینامه فردوسی که فراز و نشیب بسیاری داشت در سال ۴۱۱ هجری قمری به پایان می رسه. همونطور که گفتیم فردوسی در سالهای پایانی عمرش زندگی سختی رو تجربه کرد و همه اینها بخاطر بدعهدی سلطان محمود و حسادت اطرافیان پادشاه بود. سلطان محمود بعد از شنیدن بیت :
اگر جز به کام من آید جواب                           من و گرز و میدان و افراسیاب
از کاری که کرده بود پشیمان شد و تصمیم گرفت به قولی که به فردوسی داده بود عمل کنه و ۶۰٫۰۰۰ دینار برای فردوسی فرستاد ولی خب اجل به فردوسی مهلت نداد از سکه ها استفاده کنه و درست زمانی که دینارها از دروازه شهر به داخل می رفت، تشییع جنازه فردوسی برگزار می شد و جنازه این شاعر نامدار ایرانی از دروازه شهر خارج میشد.
دختر فردوسی که دید بعد از مرگ پدرش پاداش شاهنامه برای فردوسی فرستاده شده از قبول این پول امتناع کرد و در نهایت ۶۰٫۰۰۰ دینار پاداش فردوسی برای بهبود و بازسازی کاروانسرای چاهه خرج شد.

درگذشت و آرامگاه فردوسی

محمد امین ریاحی، با درنگریستن در زندگی نامه فردوسی و گفته‌های وی از سن و ناتوانی خود، این گونه نتیجه‌ گیری کرده‌است که فردوسی می‌بایست پس از سال ۴۰۵ هجری قمری و پیش از سال ۴۱۱ هجری قمری از جهان رفته باشد.

پس از مرگ، واعظ طبرستان به دلیل شیعه بودن فردوسی از به خاکسپاری پیکر فردوسی در گورستان مسلمانان جلوگیری کرد و به ناچار در باغ خود وی در توس به خاک سپرده شد. آرامگاه فردوسی بین سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ به دستور رضا شاه بازسازی شد.

بزرگداشت و گرامیداشت فردوسی

در ایران روز ۲۵ اردیبهشت به نام روز بزرگداشت فردوسی نامگذاری شده‌ است هر سال در این روز آیین‌های بزرگداشت فردوسی و شاهنامه در دانشگاهها و نهادهای پژوهشی برگزار میگردد. آنا